ระบบการปกครองในยุคกรุงศรีอยุธยา จากเมืองสู่ราชธานี เป็นการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองครั้งสำคัญที่ส่งผลต่อการจัดระเบียบสังคมและการสร้างความเข้มแข็งทางการปกครองในสมัยนั้น กรุงศรีอยุธยาเริ่มต้นจากการเป็นเมืองท่าที่มีความสำคัญในฐานะศูนย์กลางการค้าระหว่างประเทศ ก่อนที่จะพัฒนาเป็น ราชธานีที่มีอำนาจการปกครองอันเข้มแข็ง และครอบครองดินแดนกว้างใหญ่
ในช่วงแรกของการก่อตั้ง กรุงศรีอยุธยามีระบบการปกครองแบบ สมบูรณาญาสิทธิราชย์ ซึ่งกษัตริย์ถือเป็นศูนย์กลางของอำนาจสูงสุด โดยมีสถานะเป็น “เทวราชา” หรือผู้แทนของเทพเจ้าในโลกมนุษย์ อำนาจของกษัตริย์ถูกส่งเสริมโดยการรวมศาสนาและการปกครองเข้าด้วยกัน ทำให้ราชสำนักเป็นศูนย์กลางทั้งในด้านการเมือง ศาสนา และวัฒนธรรม ในสังคมอยุธยา กษัตริย์ไม่เพียงแต่เป็นผู้นำทางการเมือง แต่ยังเป็นผู้พิทักษ์ศาสนาพุทธซึ่งเป็นศาสนาประจำชาติ
ระบบการปกครองถูกแบ่งเป็นสองระดับใหญ่คือ การปกครองส่วนกลางและส่วนท้องถิ่น ในส่วนกลาง มีกลไกการปกครองที่ซับซ้อน โดยมีตำแหน่งสำคัญหลายตำแหน่ง เช่น สมุหนายก ซึ่งเป็นผู้ดูแลกิจการพลเรือน และ สมุหพระกลาโหม ที่ดูแลกิจการทหาร นอกจากนี้ยังมีขุนนางต่างๆ ที่รับผิดชอบการปกครองในแต่ละส่วนของราชอาณาจักร
ในส่วนท้องถิ่น มีการแบ่งเขตการปกครองออกเป็น หัวเมืองชั้นในและหัวเมืองชั้นนอก หัวเมืองชั้นในเป็นพื้นที่ที่อยู่ใกล้ราชธานีและอยู่ภายใต้การควบคุมโดยตรงจากกรุงศรีอยุธยา ส่วนหัวเมืองชั้นนอกเป็นเมืองที่อยู่ห่างไกลและได้รับการปกครองโดยขุนนางท้องถิ่น แต่ยังคงต้องส่งส่วยและสนับสนุนกองทัพเมื่อมีการสงคราม การแบ่งเขตการปกครองนี้ทำให้กรุงศรีอยุธยาสามารถควบคุมดินแดนกว้างใหญ่ได้อย่างมีประสิทธิภาพ
นอกจากนี้ การส่งส่วยและการค้าขายกับต่างชาติเป็นส่วนสำคัญที่ช่วยสร้างความมั่งคั่งให้กับอาณาจักร กรุงศรีอยุธยาเป็นศูนย์กลางทางการค้าที่สำคัญ มีการแลกเปลี่ยนสินค้ากับประเทศต่างๆ ทั้งจากเอเชียและยุโรป เช่น จีน ญี่ปุ่น อินเดีย เปอร์เซีย และชาติตะวันตกอย่างโปรตุเกสและเนเธอร์แลนด์ ความสำเร็จทางการค้าเป็นอีกหนึ่งปัจจัยที่ทำให้อำนาจของกรุงศรีอยุธยาเข้มแข็งขึ้น
ระบบการปกครองของกรุงศรีอยุธยาเน้นการรวมอำนาจไว้ที่กษัตริย์ แต่ยังคงมีการแบ่งงานอย่างชัดเจนระหว่างขุนนางและข้าราชการต่างๆ การปกครองที่เข้มแข็งนี้ทำให้อาณาจักรสามารถรักษาอำนาจและความมั่นคงเป็นเวลาหลายร้อยปี แม้ว่าจะมีการสู้รบและความขัดแย้งทางการเมืองอยู่บ้าง แต่ระบบการป
กครองที่กรุงศรีอยุธยาวางรากฐานไว้นั้นช่วยให้เกิดความเจริญรุ่งเรืองทั้งในด้านการเมือง เศรษฐกิจ และวัฒนธรรม
การพัฒนา จากเมืองท่าสู่ราชธานี ของกรุงศรีอยุธยาเป็นกระบวนการที่ค่อยเป็นค่อยไป แต่มั่นคง อำนาจการปกครองของกษัตริย์และระบบราชการที่เป็นระบบทำให้อยุธยากลายเป็นศูนย์กลางแห่งอำนาจในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้
